Οι ενοχές μπορούν να μας προστατέψουν από πιθανά λάθη και καταστάσεις που θα αποδειχθούν δυσάρεστες. Ο ρόλος τους έγκειται στο να μας αποτρέψουν από πράξεις ή συμπεριφορές που μπορούν να πληγώσουν άλλα άτομα ή ακόμα και να μας βοηθήσουν μα μην επαναλάβουμε λάθη του παρελθόντος των οποίων το αποτέλεσμα ήταν να αισθανόμαστε ενοχικά. Κατά κάποιο τρόπο λειτουργούν σαν ένα σύστημα εσωτερικών κανόνων που θέτουν όρια στις «άσχημες» πτυχές του εαυτού μας. Αποδεικνύονται απαραίτητες όσο και αν ακούγεται παράδοξο. Αφορούν τις πράξεις, τις σκέψεις, τις επιθυμίες αλλά και τα συναισθήματά μας. Δεν είναι, όμως, λίγες οι φορές που αποδεικνυόμαστε σκληροί και άδικοι με τον εαυτό μας αναλαμβάνοντας την ευθύνη ακόμα και όταν δεν φταίμε. Άλλοτε επιτρέπουμε σε άλλα άτομα να ασκούν τέτοια επιρροή πάνω μας προκειμένου να αισθανθούν οι ίδιοι καλύτερα, αφού έτσι αποποιούνται το δικό τους μερίδιο ευθύνης.
Ενοχικά μπορεί να αισθανόμαστε για καθημερινές συνήθειες και συμπεριφορές. Για τη διαθεσιμότητα του χρόνου μας, για την παρουσία ή απουσία σε στιγμές αγαπημένων ατόμων, για την ολοκλήρωση ή τη ματαίωση καθημερινών δραστηριοτήτων, για τη συνέπειά μας στις καθημερινές υποχρεώσεις ακόμα και για τη δήλωση παρουσίας μας σε μέσα όπως το facebook, το twitter, τα mail, τα τηλέφωνα κινητά ή σταθερά. Μέχρι ένα σημείο το ενοχικό συναίσθημα παραμένει λειτουργικό και απαραίτητο. Θα λέγαμε ότι λειτουργεί σαν κινητήριος δύναμη που μας παροτρύνει να ανταπεξέλθουμε στις καταστάσεις αναλογιζόμενοι το ευχάριστο συναίσθημα της ικανοποίησης που θα ακολουθήσει αντί της δυσφορίας των ενοχών. Ταυτόχρονα μας αποτρέπει από πράξεις παράνομες και κατακριτέες.
Στην υπερβολική μορφή, όμως, υποδηλώνει έντονα ενοχικό άτομο που νιώθει υπεύθυνο ακόμα και για όσα δεν του αναλογούν. Στη πλειοψηφία τους τα ενοχικά άτομα χαρακτηρίζονται από χαμηλή αυτοεκτίμησηγεγονός που δικαιολογεί την ανάγκη τους για συνεχή επιβεβαίωση – επιβράβευση και κατά συνέπεια για παρουσία ενοχών όταν αποτυγχάνουν. Παρουσιάζονται ευάλωτα, ευαίσθητα, απαισιόδοξα και επιρρεπή στις κριτικές των άλλων. Μπορεί να φαίνονται πρόθυμα να αναλάβουν περισσότερες ευθύνες – υποχρεώσεις από όσες τους αναλογούν, αισθανόμενα ενοχές αν δεν καταφέρουν ή δεν προλάβουν να τις διεκπεραιώσουν. Δεν τολμούν να αρνηθούν, αποφεύγουν να πάρουν πρωτοβουλίες και προσπαθούν να ικανοποιήσουν κάθε αίτημα. Από την άλλη είναι πολύ πιθανό να συναντήσουμε ενοχικά άτομα που αρνούνται να αναλάβουν οποιαδήποτε ευθύνη προκειμένου να αποκλείσουν το ενδεχόμενο αποτυχίας και ενοχών.
Οι ρίζες των ενοχών τοποθετούνται στη βρεφική ακόμα ηλικία όταν συνδέονται με την αποδοχή του παιδιού από τους σημαντικούς άλλους.Προκειμένου να αλλάξει μια συμπεριφορά που δεν είναι αποδεκτή επιλέγεται η πρόκληση ενοχών ώστε να «αναγκάσουμε» το άτομο να επιλέξει τη συμπεριφορά που θα του χαρίσει και πάλι την αποδοχή. Με άλλα λόγια λειτουργούν χειριστικά ώστε να αντικατασταθεί μια συμπεριφορά από κάποια άλλη. Λέμε για παράδειγμα, «με στεναχωρείς που δεν τρως το φαγητό σου» «με απογοήτευσες που δεν πήρες καλούς βαθμούς» Δημιουργείται έτσι η αίσθηση ότι οι συμπεριφορές και οι πράξεις μας πρέπει να εγκρίνονται από τους σημαντικούς άλλους ώστε να έχουμε έγκριση και οι ίδιοι ως προσωπικότητες.
Ενοχικά μπορεί να αισθανόμαστε για καθημερινές συνήθειες και συμπεριφορές. Για τη διαθεσιμότητα του χρόνου μας, για την παρουσία ή απουσία σε στιγμές αγαπημένων ατόμων, για την ολοκλήρωση ή τη ματαίωση καθημερινών δραστηριοτήτων, για τη συνέπειά μας στις καθημερινές υποχρεώσεις ακόμα και για τη δήλωση παρουσίας μας σε μέσα όπως το facebook, το twitter, τα mail, τα τηλέφωνα κινητά ή σταθερά. Μέχρι ένα σημείο το ενοχικό συναίσθημα παραμένει λειτουργικό και απαραίτητο. Θα λέγαμε ότι λειτουργεί σαν κινητήριος δύναμη που μας παροτρύνει να ανταπεξέλθουμε στις καταστάσεις αναλογιζόμενοι το ευχάριστο συναίσθημα της ικανοποίησης που θα ακολουθήσει αντί της δυσφορίας των ενοχών. Ταυτόχρονα μας αποτρέπει από πράξεις παράνομες και κατακριτέες.
Στην υπερβολική μορφή, όμως, υποδηλώνει έντονα ενοχικό άτομο που νιώθει υπεύθυνο ακόμα και για όσα δεν του αναλογούν. Στη πλειοψηφία τους τα ενοχικά άτομα χαρακτηρίζονται από χαμηλή αυτοεκτίμησηγεγονός που δικαιολογεί την ανάγκη τους για συνεχή επιβεβαίωση – επιβράβευση και κατά συνέπεια για παρουσία ενοχών όταν αποτυγχάνουν. Παρουσιάζονται ευάλωτα, ευαίσθητα, απαισιόδοξα και επιρρεπή στις κριτικές των άλλων. Μπορεί να φαίνονται πρόθυμα να αναλάβουν περισσότερες ευθύνες – υποχρεώσεις από όσες τους αναλογούν, αισθανόμενα ενοχές αν δεν καταφέρουν ή δεν προλάβουν να τις διεκπεραιώσουν. Δεν τολμούν να αρνηθούν, αποφεύγουν να πάρουν πρωτοβουλίες και προσπαθούν να ικανοποιήσουν κάθε αίτημα. Από την άλλη είναι πολύ πιθανό να συναντήσουμε ενοχικά άτομα που αρνούνται να αναλάβουν οποιαδήποτε ευθύνη προκειμένου να αποκλείσουν το ενδεχόμενο αποτυχίας και ενοχών.
Οι ρίζες των ενοχών τοποθετούνται στη βρεφική ακόμα ηλικία όταν συνδέονται με την αποδοχή του παιδιού από τους σημαντικούς άλλους.Προκειμένου να αλλάξει μια συμπεριφορά που δεν είναι αποδεκτή επιλέγεται η πρόκληση ενοχών ώστε να «αναγκάσουμε» το άτομο να επιλέξει τη συμπεριφορά που θα του χαρίσει και πάλι την αποδοχή. Με άλλα λόγια λειτουργούν χειριστικά ώστε να αντικατασταθεί μια συμπεριφορά από κάποια άλλη. Λέμε για παράδειγμα, «με στεναχωρείς που δεν τρως το φαγητό σου» «με απογοήτευσες που δεν πήρες καλούς βαθμούς» Δημιουργείται έτσι η αίσθηση ότι οι συμπεριφορές και οι πράξεις μας πρέπει να εγκρίνονται από τους σημαντικούς άλλους ώστε να έχουμε έγκριση και οι ίδιοι ως προσωπικότητες.
Πως μπορούμε να ελέγξουμε το ενοχικό συναίσθημα;
- Αναγνωρίστε ελαφρυντικά στον εαυτό σας: αποφύγετε να τον κρίνετε αυστηρά με το παραμικρό. Αναγνωρίστε τη συνέπεια που δείχνει, καθώς και το δικαίωμά του να «βγει εκτός προγράμματος» για λίγο. Για παράδειγμα, αν είστε κουρασμένοι και δεν καταφέρετε να αφιερώσετε το χρόνο που θα θέλατε στα παιδιά σας αναγνωρίστε ότι έχετε δικαίωμα να ξεκουραστείτε και ότι μια φορά είναι φυσιολογικό να συμβεί. Άλλωστε, είναι σημαντικό τα παιδιά να γνωρίζουν πως τα συναισθήματα είναι ανθρώπινα και ότι αυτό που έχει σημασία είναι η διαχείρισή τους.
- Θέστε ρεαλιστικούς στόχους και διαχειριστείτε τον χρόνο σας:αναλάβετε υποχρεώσεις που γνωρίζετε ότι μπορείτε να φέρετε εις πέρας και κρατήστε λίγο χρόνο για ξεκούραση και αποφόρτιση.
- Προβληματιστείτε και διερευνήστε τις ενοχές σας: αποδεχτείτε τα συναισθήματά σας και παραδεχτείτε στον εαυτό σας την ενοχική σας διάθεση. Ελέγξτε τους λόγους που σας κάνουν να αισθάνεστε ενοχικά και προσπαθήστε να τους δικαιολογήσετε. Τι πραγματικά κινητοποιεί την ενοχή σας; Είναι πράγματι έτσι; Έχετε λόγο να νιώθετε ενοχές; Αν ναι επιδιώξτε να διδαχθείτε από το λάθος σας, τολμήστε να ζητήσετε συγνώμη και αξιολογήστε τα σημεία που θα μπορούσατε να λειτουργήσετε διαφορετικά. Στην αντίθετη περίπτωση εκλογικεύστε συνειδητά το συναίσθημά σας και προσπαθήστε να το διαχειριστείτε.
- Διαχειριστείτε τα «πρέπει»: Δοκιμάστε να αντικαταστήσετε τα «πρέπει» που χρησιμοποιείτε στο λόγο σας με «θέλω», «καλό θα ήταν», «θα προτιμούσα», «θα μπορούσα» και δείτε πως αισθάνεστε έχοντας επαναδιατυπώσει απλά τις φράσεις σας.
- Αναρωτηθείτε αν το ενοχικό σας συναίσθημα σημαίνει ότι κάνατε κάτι λάθος: νιώθετε ενοχές γιατί επιλέξατε να χαλαρώσετε αντί να συνεχίσετε τη δουλειά; Προτιμήσατε άλλου είδους διασκέδαση από το να παρευρεθείτε στο οικογενειακό τραπέζι; Σκεφτείτε γιατί νιώθετε ένοχοι; Επιλέξατε κάτι που σας ευχαριστεί περισσότερο και θέσατε τα προσωπικά σας όρια.
- Αποσυνδέστε το συναίσθημα της ενοχής από το πραγματικό ενδιαφέρον: δεν είναι λίγα τα άτομα που θεωρούν το συναίσθημα ενοχής απόδειξη ενδιαφέροντος ενώ σε αντίθετη περίπτωση είναι κακοί και αδιάφοροι. Στην πραγματικότητα οι ενοχές αποδεικνύουν ότι οι άλλοι έχουν επιβάλλει τα «θέλω» τους, πράγμα που μπορεί να μας «εκπαιδεύσει» στο να συντηρούμε χαμηλή αυτοεικόνα και να μην αναλαμβάνουμε την ευθύνη για τις επιλογές μας. Επιλέξτε να εκφράσετε το ενδιαφέρον σας με θετικά συναισθήματα χωρίς να το φορτίζετε με ενοχές.
